Hò khoan Lệ Thủy– Tha thiết, mặn nồng đó là mảng hò khoan nói về tình yêu trai gái. Bất chấp tất cả, mặc kệ nắng mưa, bão tố, mặc kệ bom đạn, binh đao, mặc kệ mẹ cha gã bán, mặc kệ trái ngang, tình yêu vẫn đơm hoa, kết trái. Cái cách trai gái đến với nhau qua hò khoan thật là độc đáo. Nhiều khi chỉ là bắt lời đối đáp lúc chèo thuyền trên sông, nhắn nhủ xa gần bên cối gạo, gửi gắm từ bờ bên ni qua bên nớ là tình yêu đã được khơi nguồn.
“Gió mát trăng thanh bạn lành chưa thấy mặt
Thoảng nghe tiếng hò lúc nhặt, lúc khoan
Đêm nằm mà dạ không an
Nghe lời bạn thốt, băng ngàn ra đi”
Hay:
“Anh đứng xa cách ba trộ sáo
Nghe tiếng em hò cuốn áo ra đi
Mấy đời, mấy thuở, mấy khi
Trai thanh gặp lại nữ nhi chốn này”
Trong hò khoan, những câu chuyện yêu đương người ta gọi là hò “kết vấn”. Mà đã hò kết vấn là nó có lớp lang hẳn hoi, đi từ chào hỏi, thăm dò đến trao duyên, gửi ý. Khi đã mãn cuộc chơi thì tam biệt, chia xa, hẹn hò gặp lại. Chúng ta bắt gặp ở đây những câu ướm hỏi tế nhị, những câu trao duyên tình tứ cứ như sợ phải nói ra. Những lời xe duyên, kết phận thiết tha, thề nguyền gắn bó đến đầu bạc răng long. Những lời than thở nhớ nhung khi cách mặt, cách sông trở hói, cha mẹ cản ngăn, người đời lá lay chia rẻ. Những nỗi ai oán trách duyên, hờn phận khi lỡ làng.
Khi mới gặp nhau người ta hò thế này:
“Em có chồng chưa nói cho anh biết
Anh có vợ rồi cũng nói thiệt cho em hay
Để khi ra đường lỡ có cầm tay
Sợ người thương em đứng, đó buông rày khó buông”
Sau cái màn chào hỏi là buông lời ong bướm, tán tụng nào là “mắt phượng, mày tầm”, “môi đỏ tợ son”, nào là khuôn trăng đêm thu khiến anh “càng ngó càng đẹp, càng nhìn càng ưa”… Đôi khi còn ướm thử hay là em chỉ chuộng “nơi mâm thau bịt bạc, nơi chén kiểu bịt vàng”. Dẫu có đã xiêu lòng rồi đấy nhưng là thân gái liễu yếu đào tơ thì vân phải tình trong như đã, mặt ngoài vẫn e.
“Thương anh không dám thương nhiều
E mai có kẻ mĩ miều hơn em”
Được lời như cỡi tấm lòng, đây là cơ hội để người ta giã bày, trần tình thề thốt dẫu nay mai có “Chộ non cao không sấp mặt; Chộ sông dài không xây lưng”. Dẫu gặp “Phá Tam Giang anh cũng lội, núi Mâu Son anh cũng trèo”. Đến thế thì gì mà chẳng xiêu lòng, rồi cảm, rồi yêu. Mà đã yêu thì:
“Dẫu rằng thầy mẹ có đan rọ thả trôi
Thả trôi thì thả thiếp không thôi nghĩa chàng”
Vậy là đã hẹn ước, thề nguyền trao thân, gửi phận. Nhiều khi cuộc vui thâu đêm, suốt sáng, giã hết gạo họ đổ cả trấu vào giã. Thế rồi cuộc giao duyên cũng đến hồi từ tạ. Tiếp đó là chuỗi ngày trong ngóng khôn nguôi, nhớ mong gia diết “cơm ăn không đặng, nước uống nõ vô”, chỉ mong thấy mặt nhau là được
“Thiếp xa chàng ra đàng ngó vội
Thấy đặng mặt rồi dạ đói cũng no
Không tin để dạ mà dò
Ai bắc cầu cho biết, ai chèo đò cho hay”
Trong yêu đương, thời gian và không gian thật không bình thường. Người ta dành cho nhau cả đêm dài để tình tự nhưng khi chia xa, dứt áo ra về thì thấy như “vừa bén tiếng, quen hơi”. Xa nhau mới có một ngày mà tưởng như “đằng đẵng ba thu”. Trong thời gian chia xa ấy họ như mộng du, nửa mê, nửa tỉnh.
“Sầu tương tư nên hư nhan sắc
Ốm đau gì mà thuốc bắc thuốc nam
Ước chi thiếp được gặp chàng
Hoa tê dầu héo cũng rỡ ràng lại tươi”
Thường thì người ta khóc khi gặp điều mất mát, cùng cực, uất ức, đau khổ. Nhưng với những kể yêu nhau, nước mắt rơi vì mong nhớ, đợi chờ. Với họ, nước mắt làm vơi bớt nỗi buồn chia xa nặng trĩu trong lòng.
“Vắng mặt em một ngày lòng anh dao cắt
Vắng mặt em hai ngày nước mắt lâm li
Mấy lời chàng dặn thiếp hãy nhớ ghi
Chớ thay lòng đổi dạ, chớ phân ly tội trời”
Ấy là chưa kể khi gặp phải trái ngang, cách trở, không đến được với nhau. Mà dưới thời phong kiến xưa thì chuyện đó không phải hiếm. Những rang buộc của “môn đăng, hộ đối”, của đạo làm con phải nghe lời cha mẹ, cha mẹ đặt đâu con ngồi đó. Duyên phận lỡ làng, thì câu hò thật là ai oán.
“Xưa kia tưởng kết đôi phường hội
Thiếp đã đưa tay ra thay gối chàng kê
Nay vì ai mà không trọn đạo phu thê
Liếc mắt nhìn người thương buổi trước, châu lệ cứ dầm dề chẳng khô”
Trong hò khoan, có rất nhiều câu hò than thân trách phận nhưng thực ra là mượn lời để tố cáo những rang buộc vô lý làm chia cắt tình yêu. Phần lớn những câu trách cứ đó dành cho thầy, mẹ. Vì thầy mẹ “ngăn duyên rẽ thúy”, “chỉ vì thầy ngăn, mẹ đón, cho phiền dạ em”. Rồi “dạ em thương thầy mẹ khiến đừng”, “con thương thầy mẹ đón ngăn” rồi thì”tại thầy mẹ dứt đường tơ duyên”. Có lẽ họ không thấy được căn nguyên sâu xa của lễ giáo phong kiến nên chỉ hờn thầy, dỗi mẹ.
“Thầy mẹ ở nhà không bao dung lượng cả
Nên hai đưá mình đôi ngã bắc nam
Đêm năm canh trong dạ bàng hoàng
Hẹn cùng chàng chung thủy, nhưng chớ vội vàng tóc tơ”
Nói là vậy, nhưng đôi khi họ cũng quyết nổi loạn, dẫu biết “công sinh thành, ơn dưỡng dục” nhưng một hai cũng quyết vì tình, dẫu có đau đớn vì đòn roi,
“Ví dầu thầy mẹ có đánh chính chục, một trăm
Đánh rồi em lại dậy, em vẫn nhất tâm theo chàng”
Thậm chí quyết liệt hơn, dẫu có chết
“Thiếp từ thân thiếp cho trọn với chàng một đôi”
Có lẽ không thể nói hết được câu chuyện tình yêu đôi lứa trong hò khoan. Càng đọc, càng nghe, càng đắm say với những ca từ đằm thắm, dịu dàng, thiết tha nồng hậu, đôi khi ai oán của những người dân quê mộc mạc sau lũy tre làng.
Bác Đặng Ngọc Tuân – Quảng Bình Today
